Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında münasibətlər tarixilik, dini-mədəni yaxınlıq və geosiyasi qonşuluq əsasında qurulub. Hər iki ölkənin sərhədyanı yerləşməsi və ortaq tarixi irsi bu əlaqələrin vacibliyini artırır. Lakin münasibətlərin gedişatı zaman-zaman dəyişkən olub – bir tərəfdən əməkdaşlıq meyilləri, digər tərəfdən isə siyasi və ideoloji fərqliliklər bu münasibətləri həm fürsət, həm də çağırışlarla zənginləşdirib. Azərbaycan və İran arasındakı əlaqələrin əsası qədim dövrlərə dayanır. XIX əsrdə Rusiya–İran müharibələri nəticəsində Araz çayı iki xalqı ayıran sərhəd xəttinə çevrilmişdir. Bu hadisə nəticəsində azərbaycanlıların böyük bir hissəsi İranın şimalında – Cənubi Azərbaycanda yaşamağa davam etmişdir. Bu faktor müasir dövrdə də iki ölkə arasındakı münasibətlərə həm mədəni, həm də siyasi təsir göstərməkdədir. Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra İran onu tanıyan ilk ölkələrdən biri oldu. 1992-ci ildə iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər quruldu, Tehranda və Bakıda səfirliklər fəaliyyətə başladı. Lakin diplomatik münasibətlər bəzən sabit, bəzən isə gərgin dinamikada inkişaf etdi.
Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Azərbaycanın xarici siyasətində qonşu dövlətlərlə tarazlaşdırılmış və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan münasibətlər qurmağı əsas məqsədlərdən biri kimi müəyyənləşdirdi. İranla münasibətlərin də bu çərçivədə normallaşdırılması prioritet istiqamətə çevrildi. 1994-cü ildə Heydər Əliyev Tehrana rəsmi səfər etmiş və bu səfər iki ölkə arasında münasibətlərin inkişafında dönüş nöqtəsi olmuşdur. Səfər zamanı siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə bir sıra əməkdaşlıq sazişləri imzalanmış, qarşılıqlı hörmət, ərazi bütövlüyü və daxili işlərə qarışmamaq prinsipləri əsasında münasibətlərin inkişaf etdiriləcəyi təsdiqlənmişdir. Heydər Əliyev dövründə Naxçıvanla İran arasında enerji və ərzaq təminatı məsələləri müvəffəqiyyətlə həll olundu. İranın blokada şəraitində olan Naxçıvana dəstəyi həmin illərdə xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Dini və mədəni əlaqələrə də balanslı yanaşan Heydər Əliyev Azərbaycanda dünyəvi dövlət modelini qoruyaraq İranla dini yaxınlığı radikal təsirlərdən ayırmağı bacarmışdır. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan və İran arasında iqtisadi əməkdaşlıq davam edir:
- Energetika: Su elektrik stansiyaları (“Xudafərin” və “Qız Qalası”) və elektrik enerjisi mübadiləsi mühüm əməkdaşlıq sahələridir.
- Ticarət: Sərhədyanı ticarət zonaları və tranzit mallarının daşınması iki ölkə iqtisadiyyatını bir-birinə bağlayır.
- Şimal–Cənub Nəqliyyat Dəhlizi: İran üçün Rusiya və Avropa bazarlarına çıxışda Azərbaycan əhəmiyyətli tranzit ölkəsidir.
Hər iki ölkədə şiə məzhəbi geniş yayılıb, bu da dini və mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsinə səbəb olub. İran universitetlərində azərbaycanlı tələbələr təhsil alır, həmçinin Azərbaycanla İran arasında mədəniyyət günləri və tədbirləri keçirilir. İranın bəzi dini dairələrinin Azərbaycanda təsir yaratmaq cəhdləri dövlət tərəfindən daim nəzarətdə saxlanılır. Azərbaycan öz dini siyasətində müstəqillik və dünyəviliyə sadiqdir. Azərbaycan–İran münasibətləri mürəkkəb və çoxşaxəli xarakter daşıyır. Tarixi və mədəni bağlılıq bu əlaqələrin təməlini təşkil etsə də, siyasi və geosiyasi maraqlar zaman-zaman bu münasibətləri sınağa çəkir. Heydər Əliyevin qoyduğu əsas prinsiplər – qarşılıqlı hörmət, qeyri-müdaxilə və əməkdaşlığa açıq yanaşma – bu münasibətlərin sabit inkişafı üçün baza rolunu oynayır. Hər iki tərəfin qarşılıqlı maraqlara əsaslanan və məsuliyyətli siyasət yürütməsindən asılıdır. Azərbaycanın strateji mövqeyi və İranın regiondakı maraqları bu qonşuluq əlaqələrini sülh və əməkdaşlıq yönündə inkişaf etdirmək üçün kifayət qədər zəmin yaradır.
İslam Bafadarov,
Yeni Azərbaycan Partiyasını məsləhətçisi
